Lithografie

Lithografie is een grafische techniek.

Het woord is afgeleid van het Grieks: λιθος lithos = steen en γραφειν grafein =tekenen/schrijven en betekent steendruk. Lithografie maakt gebruik van het vet in het tekenmateriaal en het vet in de drukinkt. Als drager van de tekening dient kalksteen. Wanneer de tekening op de steen af is wordt de steen vochtig gehouden en het tekenmateriaal vervangen door drukinkt. Met een pers wordt de geïnkte tekening overgebracht op papier. De lithografie is eind achttiende eeuw ontdekt door Alois Senefelder. Hij zocht een meer gepaste wijze om bladmuziek te vermenig-vuldigen. Schijnbaar voldeed de diepdruk/gravure niet voor een drukopdracht die hij had gekregen. Na allerlei experimenten ging hij uiteindelijk kalksteen gebruiken. Het toeval wil dat hij woonachtig was in Beieren, Zuid-Duitsland, waar in de vorm van de Solnhofener kalksteen 'zuivere' kalksteen beschikbaar is. Tegenwoordig wordt er ook gebruikgemaakt van aluminium en kunststof platen.

Techniek

Lithografie is mogelijk omdat vet en water elkaar afstoten. Wanneer een geschikte kalksteen is voorzien van een beeld (tekening) wordt deze tekening met behulp van arabisch gom 'gefixeerd'. De gom maakt de niet-betekende steen nog ontvankelijker voor water. Tevens kan aan de gom een zuur worden toegevoegd. Alleen delen van de steen waar niet getekend is, worden aangetast door het zuur. Door deze gedeeltelijke aantasting kan er hoogteverschil ontstaan. Grote oplagen bleken lange tijd niet mogelijk wanneer er alleen werd vertrouwd op de afstotende eigenschappen van vet en water. Wanneer de lithografie zo wordt toegepast, is het te herkennen aan een product met een erg korrelig eindresultaat. Lithografie in de handen van een kunstenaar / meesterdrukker kan daarentegen zeer gedetailleerde nuances tonen. Met name monochrome lithografieën verraden of de lithografie kunstambachtelijk is toegepast. De overgangen tussen met name grijstonen kunnen dan fluweelzacht zijn. Het papier komt in direct contact met de steen, daarom dient het beeld op de steen in spiegelbeeld te worden aangebracht.

Lithografie is de voorloper van de offsetdruk. Men ontdekte dat de steen aan een doek van rubber de inkt veel beter overdroeg dan direct aan het papier. Vervolgens bleek dat het papier ook meer kleur opneemt van een rubberdoek. Naast een betere afdruk, was het een ander groot voordeel dat de druk op de steen veel lager kon zijn, wat de kans op breuk van de steen en schade aan de pers aanzienlijk kleiner maakte. Vanaf het begin van de twintigste eeuw werden er persen ontwikkeld met grote cilinders, die een zeer grote productie konden halen. Omdat het hier een indirect druk-procedé betreft, is het beeld niet negatief op de steen, maar leesbaar. Op het rubber staat het beeld in spiegelbeeld.

Moderne toepassingen

Lithografie heeft moderne toepassingen die men in eerste instantie niet zou verwachten. Vele decennia na de uitvinding van lithografie gebruikte men elektronenbuizen om elektriciteit te sturen of te richten. Kort na de uitvinding van de transistor bleek dat met van lithografie afgeleide technieken geïntegreerde schakelingen gemaakt konden worden. De techniek, fotolithografie genoemd, bestaat uit het fotografisch aanbrengen van de vereiste patronen in beschermlagen op de chips, de onbeschermde delen ondergaan dan de gewenste behandeling. Nederlandse bedrijven die zich bezighouden met de ontwikkeling van deze techniek zijn ASML en Mapper Lithography. De grootste bedrijven die wereldwijd deze techniek toepassen zijn Intel en GlobalFoundries (de productietak van AMD) in de Verenigde Staten, Samsung Electronics in Korea en TSMC in Taiwan. In Nederland is NXP Semiconductors (het voormalige Philips Semiconductors) nog steeds een belangrijke speler.